4η Αυγούστου 1936

Στις 4 Αυγούστου του 1936, ο Ιωάννης Μεταξάς εγκαθιδρύει το Εθνικό Καθεστώς, βάζοντας τέλος σε μία μακρά περίοδο πολιτικής αστάθειας. Πολλές αναλύσεις έχουν γραφεί για την δικτατορία του Μεταξά. Θα συμφωνήσουμε ότι τα δικτατορικά καθεστώτα φέρουν από την δομή τους πλήθος αρνητικών στοιχείων. Δεν θα πέσουμε όμως στην παγίδα να αφορίσουμε μία πολιτική περίοδο, ξεκόβοντάς την από τις ιστορικές συνθήκες της εποχής της.

Εδώ η 4η Αυγούστου δεν θα προσεγγιστεί απαξιωτικά, είτε σαν μία απλή μίμηση των ευρωπαϊκών ολοκληρωτικών καθεστώτων, είτε αντιθέτως σαν μία συνωμοσία Άγγλων και Βασιλέως Γεωργίου. Θα ερμηνευτεί ως απόρροια της αδυναμίας του κοινοβουλευτισμού να προσφέρει βιώσιμη κυβέρνηση στην Ελλάδα, σε μία κρίσιμη καμπή, όταν η Ευρώπη βυθιζόταν στο χάος.

Την περίοδο που προηγήθηκε της 4ης Αυγούστου 1936, οι πολιτικές επιλογές των Ελλήνων κυμαίνονταν ανάμεσα στα στρατιωτικά κινήματα και αδύναμες κυβερνήσεις που εναλλάσσονταν στην εξουσία:
1933: αποτυχημένο κίνημα επιβολής δικτατορίας των Πλαστήρα-Βενιζέλου.
1935: αποτυχημένο κίνημα των Αξιωματικών Ναυστάθμου και η δίκη 1.130 υπευθύνων -οι κυρίως υπεύθυνοι Βενιζέλος και Πλαστήρας είχαν διαφύγει στο εξωτερικό.
1935: κίνημα του Κονδύλη και η επάνοδος του Βασιλέως Γεωργίου Β'.
1936: κίνημα του νέου «Στρατιωτικού Συνδέσμου» με αρχηγό τον Κ. Πλατή.

Στις εκλογές του Ιανουαρίου 1936, ως αρχηγός του κόμματος των Ελευθεροφρόνων, ο Ιω. Μεταξάς έλαβε 7 έδρες στο Κοινοβούλιο. Τον Μάρτιο αναλαμβάνει το Υπουργείο Στρατιωτικών, γεγονός που επικροτεί ο Ε. Βενιζέλος (Ελεύθερο Βήμα - 18 Μαρτίου 1936). Ακολουθεί η πλήρης αποδοχή του Μεταξά ως Πρωθυπουργού με ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή (241 ψήφοι υπέρ).

Στις 29 Ιουνίου ο Νικόλαος Πλαστήρας καλεί ανοικτά τον Μεταξά να κηρύξει δικτατορία, υπό τον όρο να επαναφέρει όλους του απότακτους. (Ανεξάρτητος 29.6.1936).

Ήδη από τον Μάιο, ξεσπούν στην Θεσσαλονίκη απεργίες με πολλά θύματα. Νέες απεργίες ακολουθούν στις 4 Ιουλίου (η 248η απεργία εκείνης της χρονιάς). Ο Μεταξάς εισηγείται φιλεργατικά μέτρα, πρωτόγνωρα για την Ελλάδα: το Βασιλικό Διάταγμα για την υποχρεωτική διαιτησία δημοσιεύθηκε την 21.7, η γενίκευση του οκταώρου την 28.7, και η απόφαση περί κατωτάτου ορίου ημερομισθίου την 30.7 (αυτά ακριβώς που καταργεί σήμερα η κυβέρνηση με εντολή της τρόικας).

Το ΚΚΕ ορίζει πανεργατική απεργία για τις 5 Αυγούστου, ενώ συμπλοκές ξεσπούν σε Πειραιά, Σέρρες, Λαύριο, όπου γίνεται και η πρώτη δυναμιτιστική απόπειρα με υλικά που έχουν κλαπεί από τις αποθήκες του στρατού.

Την 4η Αυγούστου, ο Ιωάννης Μεταξάς, με αφορμή την απεργία της 5ης Αυγούστου, ζητά από τον Βασιλέα Γεώργιο την άρση των άρθρων του Συντάγματος 5,6,10,11,12,14,20, και 95 (βάσει του Νόμου 4229/1929 που είχε ψηφίσει η Βουλή επί Βενιζέλου).

Συστηματικά χαρακτηρίζεται το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ως φασιστικό. Ωστόσο, ο ίδιος ο Μεταξάς δεν εκφράζει πουθενά κάποιο θαυμασμό για αυτά τα καθεστώτα, ούτε φανερώνει μία σκέψη συμπάθειας μίμησης ή συνεργασίας.

Σύμφωνα με τον ίδιο το Μεταξά «η Ελλάδα έγινε ένα Κράτος αντικομμουνιστικό, Κράτος αντικοινοβουλευτικό, Κράτος με βάση αγροτική και εργατική, και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό χωρίς κόμμα ιδιαίτερο να κυβερνά».

Με διορατικό πνεύμα προείδε τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Με επιτελικό πνεύμα και πρόνοια σε όλους τους τομείς, οργάνωσε την στρατιωτική και ηθική άμυνα της Πατρίδας. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που έκανε τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, σε συνεννόηση με τον βασιλέα Γεώργιο Β'. Ο περιορισμός των κομμουνιστών -όπως και κάθε αυστηρό μέτρο που έλαβε κατά την δικτατορική διακυβέρνηση- είχε σχέση με την ετοιμασία και την ολοκλήρωση της άμυνας της Ελλάδας. Η θέση του στο πλευρό των Συμμάχων είναι δεδομένη από την αρχή, όμως υπό όρους. Η απαίτηση για τα Δωδεκάνησα ήταν ο στόχος του.

Τα επιτεύγματα του Ιωάννη Μεταξά στα χρόνια της πενταετούς κυβέρνησης του έχουν βάλει την σφραγίδα τους στην ιστορική και κοινωνική εξέλιξη της Ελλάδας. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία επιστημονική μελέτη, η οποία να τα αναλύει και να τα αξιολογεί μέσα στην εποχή τους, συγκρίνοντάς τα με το τι είχε προϋπάρξει σε κάθε τομέα ή τι αντίστοιχο είχε η Ευρώπη την ίδια εποχή. Με τι οικονομικά μέσα έγιναν, σε τι χρόνο και ποιες δυσκολίες συνάντησε στην εφαρμογή τους.

Πολλά στοιχεία από το έργο του Ιω. Μεταξά έχουν γίνει τρόπος ζωής μέχρι σήμερα, όπως ο ποδηλατικός γύρος της Αθήνας, οι παραστάσεις στο Λυκαβηττό, στην Επίδαυρο και στο Ηρώδειο.

Έλαβε γενναία φιλολαϊκά μέτρα που ανακούφισαν εργάτες και αγρότες, όπως το ΙΚΑ, το οκτάωρο, απέφερε πρωτοφανείς υποχρεωτικές βελτιώσεις στο εργατικό περιβάλλον και ελευθερώθηκαν τα χρέη πάνω στη γη. Από πλευράς επενδύσεων την περίοδο 1936-1938 ιδρύθηκαν 567 εργοστάσια, λειτούργησαν τα ναυπηγεία Σκαραμαγκά, ενώ επένδυσε και στην άμυνα.

Αυτή η προετοιμασία του έδωσε τα δύναμη για το ΟΧΙ, το χρυσό έπος του 1940-41 και βεβαία τα οχυρά Ρούπελ, όπου ο Ελληνικός Στρατός αντιστάθηκε ηρωικά εναντίον των Γερμανών εισβολέων.

Άλλωστε, όπως παραδέχεται και ο αριστερός ιστορικός Β. Ραφαηλίδης, τελικά «ο ελληνικός λαός, στην πλειοψηφία του, αγάπησε τον Μεταξά».