Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄

Ο Γρηγόριος Ε΄ (1746-1821) ανέβηκε τρεις φορές στον Πατριαρχικό θρόνο σε μια κρίσιμη εποχή. Αποτελεί πολυσυζητημένη μορφή λόγω της εμπλοκής του στις ιδεολογικές συγκρούσεις του νεότερου ελληνισμού.

Ήθελε έναν διαφωτισμό ελληνότροπο, όχι για λόγους τυφλής συντηρητικότητας, αλλά για να διασώσει την ρωμαίικη παράδοση, την οποία έβλεπε να απειλείται από τον αντιχριστιανισμό της Γαλλικής Επανάστασης.

Οι νεοταξίτες αναθεωρητές τις Ιστορίας μας τον κατηγορούν, επειδή τον Μάρτιο του 1821 αφόρισε το κίνημα του Υψηλάντη στην Μολδοβλαχία. Λησμονούν ότι το έπραξε κάτω από την απειλή της γενικής σφαγής των Ρωμιών της Πόλης. Εξάλλου, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ήδη στις 29 Ιανουαρίου 1821, προέβλεπε σε επιστολή του στον Κολοκοτρώνη: «Ο Πατριάρχης θα βιαστεί υπό της Πύλης και θέλει στέλλει αφοριστικά…»

Η είδηση για την έναρξη της επαναστάσεως στην Πελοπόννησο έφθασε στην Κωνσταντινούπολη το βράδι της 31ης Μαρτίου 1821. Ο σουλτάνος Μαχμούτ και οι σύμβουλοί του ανησυχούσαν ότι θα ξεσπούσε εξέγερση και μέσα στην Κωνσταντινούπολη.

Θεώρησαν ότι τα αποτελεσματικότερο μέτρο για τη μη εξάπλωση της επαναστάσεως και για την καταστολή της στις επαναστατημένες περιοχές ήταν ή τρομοκρατία. Έτσι, άρχισε από την Κωνσταντινούπολη κύμα άγριων διωγμών που επεκτάθηκε σε όλες σχεδόν τις περιοχές της αυτοκρατορίας.

Την 1η Απριλίου οργανώθηκε οχλαγωγική διαδήλωση με επικεφαλής φανατικούς «σοφτάδες», τροφίμους σπουδαστές των ιερατικών σχολείων. Οι διαδηλωτές, αφού διέτρεξαν επί ώρες τους δρόμους με κραυγές και απειλές εναντίον των «απίστων», καταπάτησαν την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, την λεηλάτησαν και την έκαψαν.

Ο κύριος σκοπός της διαδηλώσεως ήταν να προκληθεί σύγκρουση με Έλληνες και έτσι να υπάρξει πρόσχημα για τη γενική σφαγή των Ελλήνων, όμως οι Ρωμιοί δεν έδωσαν αφορμή.

Ο σουλτάνος εφάρμοσε τότε τη μέθοδο της θανάτωσης επιφανών Ελλήνων. Τη Μεγάλη Δευτέρα, 4 Απριλίου, ο ίδιος ο σουλτάνος παρακολούθησε τη θανάτωση με αποκεφαλισμό του μεγάλου διερμηνέως, Κωνσταντίνου Μουρούζη. Επακολούθησαν όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα θανατώσεις εγκρίτων Ελλήνων.

Στο μεταξύ, οι πρέσβεις έδωσαν διαταγές στους προξένους τους σε όλη την οθωμανική επικράτεια, να μην παρέχουν στους Έλληνες άσυλο, ούτε να επιτρέπουν στους πλοιάρχους να δέχονται φυγάδες. Μόνο o πρεσβευτής της Ρωσίας Στρόγανωφ δεν δέχθηκε το απάνθρωπο αυτό διάταγμα της Οθωμανικής Πύλης.

Ο Πατριάρχης είχε τη δυνατότητα να διαφύγει, αλλά έκρινε ότι όφειλε να παραμείνει ως το τέλος στη θέση του. Η πατριαρχία του λήγει με τη μαρτυρική του θυσία. Το πρωί της Κυριακής του Πάσχα, 10 Απριλίου συνελήφθη, κηρύχθηκε έκπτωτος και φυλακίστηκε. Αλλά στις 3 το απόγευμα της ίδιας μέρας απαγχονίστηκε στη μεσημβρινή πύλη του Πατριαρχείου "ως πρώτος δήθεν και κύριος αρχηγός της επαναστάσεως της Πελοποννήσου".

Επί τρεις ημέρες το σώμα του έμεινε μετέωρο, δεχόμενο τους εξευτελισμούς του μανιασμένου όχλου. Έπειτα οι Οθωμανοί, παρά τις παρακλήσεις και την προσφορά χρημάτων από τους Έλληνες της Πόλης, παρέδωσαν το σώμα σε μία 20μελή επιτροπή Εβραίων έναντι 800 γροσίων. Tο γύμνωσαν και το περιέφεραν στους δρόμους και τελικά το έριξαν στον Κεράτιο. Ο Κεφαλλονίτης πλοίαρχος Νικ. Σκλάβος, βρήκε το σκήνωμα και το μετέφερε κρυφά στην Οδησσό, όπου τάφηκε στον Ελληνικό ναό της Αγίας Τριάδος.

Ο απαγχονισμός του ηγέτη της Ορθοδοξίας έδειξε το αληθινό πρόσωπο των Οθωμανών –συμμάχων της Ιεράς Συμμαχίας- και γιγάντωσε το κίνημα του φιλελληνισμού, καθώς συγκλόνισε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, η οποία πίεσε τις ηγεσίες της για στήριξη προς τους Έλληνες επαναστάτες.